Η ιδιοφυΐα, η εξυπνάδα και το πνεύμα ενός έθνους, φανερώνονται στις παροιμίες του. Φραγκίσκος Βάκων
Ιστορία των παροιμιών
Οι παροιμίες, μαζί με τους μύθους, τους θρύλους, τα παραμύθια, τα τραγούδια και τα αινίγματα, αποτελούν μέρος κάθε ομιλουμένης γλώσσας.
Παραδόθηκαν με τον προφορικό λόγο από γενιά σε γενιά, ώσπου καταγράφηκαν και αποτέλεσαν λαογραφικό θησαυρό για τις ερχόμενες γενιές.
Οι παλαιότερες συλλογές παροιμιών ανάγονται στην αρχαία Αίγυπτο, γύρω στο έτος 2500 π.Χ. Στον βασιλιά Σολωμόντα του Ισραήλ αποδίδονται 900 περίπου παροιμίες που αποτελούν βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης.
Ο πρώτος όμως που ασχολήθηκε συστηματικά με τη συλλογή και την ταξινόμηση των παροιμιών ήταν ο Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.).
Σύμφωνα με τον Νεοπλατωνικό φιλόσοφο Συνέσιο (370-413 μ.Χ.), ο Αριστοτέλης θεωρούσε τις παροιμίες επιβιώσεις της παλαιότερης σοφίας:
"Παροιμίαι παλαιάς εισίν φιλοσοφίας... εγκαταλείμματα, περισσωθέντα δια συντομίαν και δεξιότητα.
Ο Αριστοτέλης στη Ρητορική του δίνει για τις παροιμίες τον εξής ορισμό:
Αι παροιμίαι μεταφοραί απ' είδους επ' είδός εισίν. οίον αν τις ως αγαθόν πεισόμενος αυτός παγάγηται, είτα βλαβή, ως ο Καρπάθιός φησίν τον λαγόν.άμφω γαρ το ειρημένον πεπόνθασιν .
Ο Αριστοτέλης αναφέρεται εδώ στην περίπτωση ενός κατοίκου της Καρπάθου, ο οποίος, με την ελπίδα ότι θα είχε ωφέλεια από τους λαγούς, έφερε ένα ζευγάρι στο νησί. Οι λαγοί όμως πολλαπλασιάστηκαν με τόση ταχύτητα που κατέστρεψαν τη σοδειά του νησιού!
Άλλος αρχαίος έλληνας συγγραφέας που ασχολήθηκε με τις παροιμίες είναι ο Θεόφραστος (372-287 π.Χ.), φιλόσοφος και συνεργάτης του Αριστοτέλη, που επίσης έγραψε έργο με τον ίδιο τίτλο, αλλά ούτε αυτό σώθηκε.
Ο Διογένης ο Λαέρτιος, ιστοριογράφος της φιλοσοφίας, που έζησε τον 3ο αιώνα μ.Χ., αναφέρει ότι ο Αριστοτέλης είχε γράψει σύγγραμμα με τίτλο Περί παροιμιών, το οποίο όμως δεν σώθηκε.
Ως σημαντικός παροιμιογράφος της αρχαιότητας αναφέρεται επίσης ο Δήμων, ιστοριογράφος της Αττικής, για τον οποίο λέγεται ότι έγραψε γύρω στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα σύγγραμμα Περί παροιμιών, αποτελούμενο από 40 βιβλία.
Κατά την ελληνιστική εποχή οι παροιμίες χρησιμοποιήθηκαν ως ρητορικά στολίδια, όπως αυτό φαίνεταιστα έργα του Λουκιανού και του Λιβανίου.
Συλλογές παροιμιών έκαναν τότε ο Αριστοφάνης Βυζάντιος, ο περίφημος φιλόλογος (257-180 π.Χ.), που συγκέντρωσε παροιμίες σε 6 βιβλία (δύο με έμμετρες και τέσσερα με πεζές) και φρόντισε για την άρτια διατύπωσή τους και τις σημασίες τους.
Τις παροιμίες τις είχε αναζητήσει στα κείμενα κυρίως των κωμικών ποιητών.
Άλλοι συλλογείς παροιμιών υπήρξαν ο Δίδυμος ο Αλεξανδρείας, φιλόλογος (γεννήθηκε γύρω στο 80 π.Χ.), του οποίου η συλλογή εκτεινόταν σε 13 βιβλία, και ο Λούκιος ο Ταρρεύς (Κρήτη), που συγκέντρωσε παροιμίες σε 3 βιβλία.
Ο Πλούταρχος (περ. 45-125 μ.Χ.), ο περίφημος βιογράφος και δοκιμιογράφος, εκτός των πολλών πραγματειών του, ανάμεσα στις οποίες εξέχουν οι Βίοι παράλληλοι, έκανε και μια συλλογή, τα Αποφθέγματα λακωνικά, όπου υπάρχουν πολλές παροιμίες.
Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, ο Ζηνόβιος, έλληνας σοφιστής που έζησε στη Ρώμη τον 2ο μ.Χ. αιώνα,συγκρότησε μια επιτομή παροιμιών, βασισμένος στα βιβλία του Λουκίου του Ταρρέως και του Διδύμου Αλεξανδρείας.
Αρχική έκδοση των παροιμιών του Ζηνοβίου και του Διδύμου έγινε στη Φλωρεντία το 1487 με τίτλο Επιτομή παροιμιών του Λουκίου του Ταρρέως και του Διδύμου του Αλεξανδρέως σύμφωνα με την ελληνική αλφαβητική σειρά (Epitome proverbiorum Lucili Tarrhaei et Didymi Alexandrini secundumordinem alphabeticum graece).
Ακολούθησαν οι εκδόσεις στη Βενετία από τον Άλντο Μανούτιο το 1505, στη Χάγη το 1535, και στην Αμβέρσα το 1612.
Νεότερη έκδοση με τίτλο Έλληνες παροιμιογράφοι (Paroemiographi graeci) έγινε από τον Th.Gaisdorf στην Οξφόρδη το 1836.
Πιστεύεται ότι στο έργο του Ζηνοβίου στηρίζονται οι παροιμίες που είναι καταγραμμένες στο Σώμα Ελλήνων παροιμιογράφων (Corpus paroemiographorum graecorum). Tην ίδια εποχή με τον Ζηνόβιο έζησε ο Διογενιανός ο Ηρακλειώτης, ο οποίος ασχολήθηκε με τις παροιμίες, και από τον οποίο άντλησαν τόσο ο Πλούταρχος όσο και ο Γρηγόριος ο Κύπριος.
Κατά τη βυζαντινή περίοδο ο λόγιος μοναχός Μάξιμος Πλανούδης (1255-1305) κατέγραψε 275 παροιμίες, που δημοσιεύτηκαν από τον Γερμανό φιλόλογο E. Kurtz το 1886 στη Λειψία.
Κατά τον Μεσαίωνα η χρήση των παροιμιών στα μοναστήρια, σε κηρύγματα και σε διδακτικά έργα τις έκανε δημοφιλείς ώστε να διαδοθούν ευρύτατα σε όλη την Ευρώπη με αποτέλεσμα να καταγραφούν σε χειρόγραφα.
Από τα πρώτα χρόνια της εποχής αυτής έχουμε δύο αγγλικά χειρόγραφα γνωμικού υλικού, τις Παροιμίες του Αλφρέδου, από τα έτη 1150-1180, σε 4 παραλλαγές, και, αργότερα, τις Παροιμίες του Χέντρυν.
Οι παροιμίες είναι διατυπωμένες σε στίχους με παρήχηση, με ομοιοκαταληξία και ρυθμό, και εκφράζουν τον τρόπο της ζωής και την ανθρώπινη μοίρα.
Οι Παροιμίες του Χέντρυν είναι μια συντομότερη συλλογή 300 περίπου στίχων που γράφτηκαν στα μέσα του 13ου αιώνα.Η απόδοση των παροιμιών στον Αλφρέδο είναι εξίσου μυθική όσο και εκείνων στον βασιλιά Σολωμόντα της Παλαιάς Διαθήκης.
Και οι δύο συλλογές έχουν θέματα θρησκευτικές και ηθικές παραινέσεις.
Μετά την Άλωση, ο λόγιος Μιχαήλ Αποστόλης 6 (γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1422) αναγκάστηκε να καταφύγει στην Κρήτη, όπου παράλληλα με τη διδασκαλία και την αντιγραφή κωδίκων, συγκέντρωσε πολλές παροιμίες τις οποίες κατέγραψε σε χειρόγραφο που φέρει τον τίτλο Ιωνία ήτοι συλλογή ελληνικών παροιμιών.
Η συλλογή συμπληρώθηκε από τον γιο του Αρσένιο, επίσκοπο Μονεμβασίας. Οι παροιμίες αυτές δημοσιεύτηκαν από το τον R.Walz.
Στον Έρασμο οφείλουμε τη διάδοση αρχαίων ελληνικών παροιμιών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης κατά την Αναγέννηση. Στο έργο του Adagiorum collectanea, που έγραψε σε όψιμα λατινικά και δημοσιεύτηκε το 1500, μετέφρασε 3000 περίπου ελληνικές και ρωμαϊκές παροιμίες.
Τις παροιμίες αυτές τις διάβασαν οι μορφωμένοι Ευρωπαίοι των διαφόρων εθνών, αφού τα λατινικά ήταν τότε διεθνής γλώσσα.
Αργότερα οι παροιμίες αυτές, αυτούσιες ή τροποποιημένες, ενσωματώθηκαν στις εθνικές γλώσσες της Ευρώπης.
Έτσι εξηγείται το φαινόμενο να έχει γίνει μια αρχαία ελληνική παροιμία κοινή κληρονομιά σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες. Παράδειγμα: ελληνικά: Μία χελιδών έαρ ου ποιεί, λατινικά: Una hirundo non efficit ver, ιταλικά: Una rondine non fa primavera, γαλλικά: Une hirondelle ne fait pas le printemps,ισπανικά:Una golondrina no hace verano, γερμανικά:Eine Schwabe macht keinen Sommer, αγγλικά: One swallow makes nosummer.
Φυσικά, στις παροιμίες αυτές προστέθηκαν και πολλές άλλες, που τις έπλασε ο λαός της κάθε χώρας, ο ανώνυμος παροιμιοπλάστης.
Στο έργο Adagia (Λονδίνο,1550) του γνωστού Ολλανδού ουμανιστή Έρασμου (1467-1536), διαβάζουμε: Ο πρώτος που αφιέρωσε έργο στη συλλογή παροιμιών ήταν ο Αριστοτέλης. Μετά από αυτόν ο Χρύσιππος, ο Ζηνόδοτος και ο Κλεάνθης. Υπάρχουν μερικές συλλογές που αποδίδονται στον Πλούταρχο.
Ο Αθηναίος αναφέρει μεταξύ των παροιμιογράφων τον Κλέαρχο τον Σολέα και τον Αριστείδη, κατόπιν τον Ζηνόδωτο, που συγκέντρωσε τις παροιμίες του Διδύμου και του Ταρρέως.
Στα σχόλια για τον Δημοσθένη γίνεται μνεία για τις παροιμίες του Θεοφράστου. Αναφέρεται επίσης κάποιος Μύχων ως παροιμιογράφος και επίσης ένας Δαίμων.
Υπάρχει η συλλογή του Διογενιανού και πολλές προστίθενται από τον Ησύχιο και Σουίδα που αποδίδονται από μερικούς στον Τζέτζη.
Την ίδια εποχή στην Αγγλία εκδίδεται η παλαιότερη συλλογή αγγλικών παροιμιών από τον R. Taverner, με τίτλο Παροιμίες ή αποφθέγματα με νέες προσθήκες συλλεγείσες από τις ''Χιλιάδες''του Εράσμου (Λονδίνο,1539).
Ακολούθησαν οι συλλογές του J.Heywood, Διάλογος περιέχων αριθμόν όλων των χρησιμοποιουμένων παροιμιών εις την αγγλικήν γλώσσαν (Λονδίνο, 1546), του T. Draxe, Θησαυρός αρχαίων αποφθεγμάτων (Λονδίνο, 1616), του G. Herbert, Ξενικές παροιμίες (1641) και του D.Fergusson, Σκωτσέζικες παροιμίες (Λονδίνο, 1641).
Την εποχή της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα (1453-1821), που είχε διάρκεια 4 αιώνων, όταν η μάθηση περιορίστηκε στα ελληνικά κέντρα της διασποράς σε διάφορες ελληνικές παροικίες της Ευρώπης (Βενετία, Παρίσι, Βιέννη, Μόσχα) κανένα αξιόλογο βιβλίο ή χειρόγραφο που να σχετίζεται με τις παροιμίες δεν εμφανίστηκε, εκτός από τη χειρόγραφη συλλογή 700 παροιμιών από την περιοχή Ιωαννίνων που έκανε το 1715 ο Ηπειρώτης μοναχός Παρθένιος Κατζιούλης .
Γύρω στο έτος 1650 ο Ολλανδός φιλόλογος Levinus Warner, που υπηρετούσε στην Κωνσταντινούπολη ως διπλωματικός εκπρόσωπος της χώρας του, συγκέντρωσε, από τη συναναστροφή του με τους εκεί Έλληνες, 750 νεοελληνικές παροιμίες, οι οποίες δημοσιεύτηκαν από τον συμπατριώτη του ελληνιστή D.C.Hesseling στο μνημειώδες έργο του Πολίτη.
Σπουδαία συμβολή στη μελέτη των ελληνικών παροιμιών είναι η εργασία που έκανε ο Νικόλαος Γ. Πολίτης (1852-1921)· είναι πρώτος που εισήγαγε τις λαογραφικές μελέτες στην Ελλάδα στο τέλος του περασμένου αιώνα.
Άλλοι αξιόλογοι μελετητές της ελληνικής Λαογραφίας ήταν ο Κυριακίδης και ο Μέγας.
Στην Αμερική άμεσα συνδεδεμένο με τις παροιμίες είναι το όνομα του Βενιαμίν Φρανκλίνου (1706-1790), εφευρέτη, λογίου και πολιτικού, ο οποίος στη διάρκεια των 25 ετών (1733-1758) που εξέδιδε το Ημερολόγιο του φτωχού Ριχάρδου, ετήσιο δημοσίευμα, αποθησαύρισε πολλές παλιές και μερικέςνεόκοπες παροιμίες,
Δύο δημοφιλείς παροιμίες που αποδίδονται στον Φρανκλίνο είναι: Τρεις μετακομίσεις είναι τόσο άσχημες όσο μια πυρκαγιά, και Σπίτι χωρίς γυναίκα και χωρίς φωτιά είναι σαν σώμα χωρίς ψυχή ή πνεύμα.
Από τους νεότερους ξένους μελετητές των ελληνικών παροιμιών που ασχολήθηκαν διεξοδικά με το θέμα αξιοσημείωτη είναι η συμβολή του Σουηδού παροιμιογράφου Reinhold Strömberg, του οποίου το βιβλίο για τις ελληνικές παροιμίες εκδόθηκε στο Göteborg σε τρεις γλώσσες: στα σουηδικά Grekiska Ordsprök (1949), στα αγγλικά Greek Proverbs (1954), και στα γερμανικά Griechische Sprichwörter (1961).
Κατά τα τελευταία χρόνια σημαντική είναι η συμβολή στη μελέτη των ελληνικών παροιμιών και της Λαογραφίας γενικότερα δύο μελετητών, του Δημητρίου Λουκάτου και του Μιχάλη Μερακλή.
Πηγή:www.translatum.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου